Destrukcyjne schematy

Ślady pozostawione przez dzieciństwo tworzą w naszej psychice pewne schematy osobowościowe. Część z nich zapewne może od czasu do czasu pełnić korzystne role w funkcjonowaniu osoby dorosłej. Jednakże w większości, choć w dzieciństwie miały charakter przystosowawczy, gdyż pozwalały przetrwać trudny czas, radzić sobie w patologicznych zdarzeniach rodzinnych, w dorosłym życiu są przyczyną wielu trudności i destrukcyjnych działań. Schematy te są dość sztywne i mocno zakorzenione w umyśle. Nawet jeśli sytuacja dorosłego człowieka jest korzystna i stabilna, to właśnie owe schematy działają jak za dawnych lat i generują sztuczny świat zagrożenia jaki był w dzieciństwie. W rezultacie tego oddziaływania DDA zachowuje się nieadekwatnie do panujących obecnie warunków. Jest to oczywisty skutek utrwalonych schematów destrukcyjnych.

Schematy osobiste nie są tym samym, co wyuczone wzorce zachowań czy wzorzec rodzinny (w procesie wychowania lub modelowania). Ich wpływ nie polega na tym, że dorosły naśladuje swoich rodziców i wdraża to, czego się od nich nauczyła. Gdyby tak było, rozwiązanie problemu mogłoby być łatwe. Wystarczyłoby taką osobę nauczyć innych zachowań i stosownie ją wyedukować. To jednak nie działa. Efekty są mizerne. Skuteczne są jedynie wtedy, gdy mamy do czynienia z deficytem umiejętności, wzorców, wiedzy lub złych nawyków. Natomiast w sytuacjach, kiedy to zarzewie problemów znajduje się głębiej do utrwalonych tendencji osobowościowych, właściwym jest przepracowanie schematów osobowościowych. U jednej osoby mogą oczywiście występować oba źródła trudności.

Wydarzenia z dzieciństwa, nawet jeśli są postrzegane z wewnątrz jako podobne, mogą utrwalać się w osobowości w sposób bardzo zindywidualizowany i tworzyć różne algorytmy.

Schematy nie są też stałymi cechami osobowości. Tworzą się pod wpływem ważnych doświadczeń przez całe życie, nie tylko w dzieciństwie. Mechanizm ich działania jest zmienny i ma rożną dynamikę. Stąd ludzkie reakcje nie są identyczne.

Destrukcyjne schematy osobiste to utrwalone scenariusze przeżywania, myślenia oraz zachowań. Aktywują się automatycznie w typowych dla konkretnej osoby sytuacjach. To one nią kierują. W efekcie tego oddziaływania osoba powtarza ten niekorzystny sposób reagowania, niezależnie od wielkości szkód, jakie ponosi.

Destrukcyjne schematy osobiste należy rozumieć jako złożone mechanizmy, które składają się z tendencji umysłowych, emocjonalnych i behawioralnych.

Większość istotnych schematów ma odniesienia do „Ja”, a więc wpływają one na sposób traktowania siebie, realizację wartości, a także dobór swoistych celów czy realizację decyzji.

Przyjrzyjmy się schematom w relacji sam ze sobą. Występują one u danej osoby pojedynczo lub w grupach.

I. Lekceważenie, zaniedbywanie i pomniejszanie ważności oraz wartości samego siebie

Osoba z tego rodzaju schematem zaniedbuje własne potrzeby, nie liczy się z własnymi uczuciami i rezygnuje z wyzwań i zadań, które mogłyby jej przynieść korzyści. Występuje brak wiary we własne możliwości, przekonanie o osobistej zawodności, małości, bezsilności i beznadziejności. Lekceważy siebie, swoje potrzeby. Typowe dla tego schematu tendencje uruchamiają przekonania o własnej nieważności, poczuciu bycia gorszym od innych, wspominaniu sytuacji, w których była taka osoba ignorowana, wyszydzana, wyśmiewania.

II. Straszenie siebie i przygnębianie

Wytwarza się postawa wzmacniająca osobiste zagrożenie i wyczerpująca zasoby, możliwości oraz zdolności. Uruchamiają się tragiczne i zagrażające życiu wydarzenia (przemoc, porzucenie, duża śmiertelność), przepowiadanie sobie katastroficznych wizji dla siebie i najbliższego otoczenia. Taka katastrofa wydaje się realna już na tą chwilę. I nie można jej w żaden sposób zapobiec. Dominuje w tej postawie kruchość życia i nieprzewidywalność zdarzeń, złośliwość losu i wiecznego pecha. Osoba z tym schematem ma tendencje do zamartwiania się, poczucia osamotnienia w swoim cierpieniu. Ma ogromne problemy z relaksowaniem się. Cały czas czuje się wyczerpana, zmęczona i przygnębiona.

III. Adorowanie siebie i wywyższanie

Typowe dla tego modelu tendencje uruchamiają przekonania o własnej atrakcyjności, o wyższości nad innymi, o posiadaniu prawa do szczególnego traktowania. Mogą też pojawiać się skłonności do nierespektowania ogólnie przyjętych zasad. Widzą się często w roli „pępka świata”. Są najważniejsi na świecie i wszystko im się należy. Występuje tu tendencja do przeceniania własnych możliwości i zdolności lub osiągnięć. To ma powiązanie z oczekiwaniem podziwu, poklasku. Osoba z tym schematem ma niewielką zdolność do empatii, nie liczy się z innymi i ma inklinacje do zachowań egoistycznych.

IV. Natarczywe kontrolowanie siebie i wywieranie presji

To wzorzec, który narzuca osobie postawę zmuszenia się do wyjątkowych poświęceń, osiągnięć i perfekcjonizmu. Wewnętrzne pokłady i głosy nakazują doskonałość, wydajność oraz przekonania o misji nieustannego dążenia do wygórowanych do granic możliwości standardów. W celu uniknięcia krytyki lub z nadzieją na uzyskanie akceptacji lub miłości. Występuję tu też nie tylko krytyka innych, ale gorsza wydaje się ta własna, która zmusza do coraz większych wyrzeczeń i poświęceń. Pojawia się nadmierne reagowanie lękiem i wstydem w przypadku popełnienia błędu czy odsłonięcia własnej niedoskonałości. Od tych uczuć jest jedna droga ucieczki. To nieustanne kontrolowanie siebie, zmuszanie do perfekcyjnego wykorzystania czasu i możliwości. Notorycznego rozwoju. Nie ma przyzwolenia na chwile słabości i rozluźnienia.

V. Atakowanie, negowanie i wrogość względem siebie

Wytwarza się postawa autoagresywna ukierunkowana na atakowanie i ranienie siebie. Specyficzne dla tego schematu tendencje uruchamiają m.in. myśli i próby samobójcze, surowe ocenianie własnego postępowania, potępienie i poniżanie siebie. Obwinianie za negatywne zdarzenia, nawet za te, na które nie miało się najmniejszego wpływu. Myślenie o sobie nacechowane jest wrogością, złością oraz bezwzględnością. Osoby takie nie wybaczają sobie błędów. Negują prawo do osobistych praw takich jak miłość, szczęście, poczucie szacunku oraz odpoczynku. Nakręcają się negatywnymi czynami, wydarzeniami oraz wspomnieniami. Występuje predylekcja do karania siebie za bardzo drobne uchybienia oraz do zachowań narażających własne zdrowie lub życie.

VI. Dezintegracja określania siebie

To postawa dezorientacji w rozumieniu siebie i dezintegracji poczucia tożsamości. Uruchamiają się biegunowo przeciwstawne wobec siebie reakcje, naprzemienne występowanie sprzecznych ocen, oczekiwań czy pragnień. Chaos i dezorientacja w relacji ze sobą to idealne określenia. Wewnętrzna stabilizacja i stałe punkty odniesienia do siebie nie istnieją. Osobie towarzyszą nierzadko skrajne konflikty wewnętrzne. Pojawiają się okresowe poczucia obcości własnej osoby. Osoby miewają gwałtowne, impulsywne wyładowania emocji, złości, zazdrości, rozpaczy, miłości albo poczucia winy lub krzywdy. Osoby te określa też skłonność do nieprzewidywanych, czasem agresywnych zachowań wobec siebie i innych oraz trudności w realizowaniu zadań, które narzucają konieczność planowania i długotrwałego, systematycznego działania.

Zatem jak to do mnie pasuje?

Jeśli chodzi o mnie, powyższe punkty, są wymieszane, naprzemiennie się przenikają. To jest teoria, a człowiek to człowiek. Ma swoje schematy. Nie odpowiadam klasycznemu opisowi w konkretnym punkcie. I myślę, że każdy DDA również będzie kompozycją tych schematów, a może w ogóle ich nie mieć. One też mogą towarzyszyć osobom bez syndromu DDA.

Na pewno wszystko zmienia się w czasie. Raz jest to doznanie intensywniejsze, a raz mniejsze, a czasami wręcz zanika. Taka huśtawka. Uważam to za normalne. Problem pojawia się, gdy wychodzi to poza pewną zdroworozsądkową skalę lub trwa za długo. Obecnie wydaje mi się, że jestem w normie. Tak na co dzień wszystko zależy od mojego samopoczucia, nastroju albo tego, co właśnie robię. Czasem pewne doznania działają w tle, nie skupiam się na nich, nie analizuje, nie rozmyślam, czemu akurat tak się dzieje.

Od czasu do czasu zaniedbuje własne potrzeby, nie liczę się z własnymi uczuciami. I to jest coś nad czym pracuje. Nie rezygnuję jednakże z wyzwań i zadań, które mogłyby mi przynieść korzyści. Zarówno w sferze emocjonalnej jak i egzystencjalnej. Mam poczucie głębokiej wiary w siebie. Wiem, że dam radę osiągnąć i zrealizować wiele marzeń i planów. Ułatwia mi to, że są one jasno sprecyzowane. A także zapisane. Właśnie to, że są zapisane jest najważniejszą kwestią. Takie rozwiązanie nadaje mi kierunek i sens moim działaniom. Na blogu nawet mam wpis dotyczący tego jakie są moje marzenia. Czy czasem miewam poczucie małości, bezsilności i beznadziejności albo przekonanie o osobistej zawodności? Tak. Czasem tak, lecz szybko z tego się otrząsam. Marudzenie nic nie daje, a działanie już tak. Kiedyś może bardziej miało to większą moc. Mniej w siebie wierzyłem. Zmieniłem jednak swoje nastawienie. Zajęło mi to trochę czasu. Głównie poprzez to, że nie porównuję się do innych, tylko do siebie. To wprawia w mniejsze poczucie małości, bezsilności czy beznadziejności. Mam więcej danych do porównania i jak zrobię choćby coś małego, coś niekorzystnego zaprzestanę czynić, to mam prawdziwą satysfakcję. Namacalną i widoczną, bo to jest monitorowane. Oczywiście możesz mieć wrażenie, że mam problem z przesadnym kontrolowaniem. I tak i nie. Ten wzorzec jest silny, lecz kiedyś był bardzo, bardzo odczuwalny. Lubię mieć wszystko pod kontrolą. Niemniej lata pracy nad sobą, rozwijanie siebie, terapia przynoszą rezultaty. Może nie aż tak jak bym sobie tego życzył, lecz postępy są. Potrafię już niektóre tematy odpuścić. Doskonale pomaga mi rozpiska planów i celów. I jeśli mogę Ci coś zasugerować, to właśnie to rozwiązanie u mnie się sprawdziło i sprawdza. Zapisywanie, przelewanie na papier swoich celów, ale także uczuć lub emocji jest świetnym narzędziem, polecanym przez wiele osób, specjalistów z różnych dziedzin. Faktem jest też, że lubię wszystko robić jak najlepiej tylko potrafię. Nie lubię lipy. Mam duże wymagania względemsiebie. Kiedyś byłem perfekcjonistą, lecz od tego powoli odchodzę. Perfekcjonizm jest bardzo męczący. Masz przez niego wrażenie, iż stoisz w miejscu, a nawet często się cofasz. Jestem też wielkim orędownikiem notorycznego rozwoju. Od pewnego czasu daję sobie przyzwolenie na chwile słabości i rozluźnienia. Uwierz mi, da się to wdrożyć i żyć z odpuszczaniem. Wymaga to trochę pracy, zwłaszcza samodzielnej. Na początku warto mieć w tym zakresie wsparcie. Dla mnie były to książki, podcasty, różne filmiki z YouTube, a potem terapia.

Straszenie siebie i przygnębianie jest raczej mi obce. Bywa, że popadam w pewną apatię, która wynika z częstego przepracowywania się. Jak za bardzo wkręcę się w pracę, to mam problem z relaksowaniem się. Wyczerpanie, zmęczenie czy nawet lekkie przygnębienie mają też miejsce. Wiążę to jednakże z nadmiarem pracy. Tak to sobie tłumaczę.

Na pewno nie jestem „pępkiem świata”. I nie zamierzam nigdy być w takim miejscu. Mam przekonanie o własnej atrakcyjności i znam swoją wartość. Mam tendencje do przeceniania własnych możliwości i zdolności lub osiągnięć. Często porywam się z motyką na księżyc. Stąd miałem kiedyś wyśrubowane marzenia, które niektórych ludzi zrażały. Chyba do tej pory, są zbyt wygórowane, bo niektórzy wątpili i wątpią w ich realizację. Ja w nie wierzę. Realizuje je, a czy dotrę do miejsca jakie sobie wyznaczyłem to już inna sprawa. Najpiękniejsza jet droga do nich. Daje najwięcej satysfakcji, bo człowiek wtedy uczy się, rozwija i nade wszystko żyje. Mam też poczucie, że jetem osobą skromną i twardo stąpającą po ziemi. Znam swoje miejsce w szeregu. Wiem, że pewnych faktów nie przeskoczę. Próbuję z nimi się zmagać, ale ich nie przeskoczę. Doskonale o tym wiem, ale nie mogę przestać, bo straciłbym szacunek do siebie. Łatwo jest pomylić wiarę w siebie i determinację z szarogęszeniem się, wywyższaniem. Nie oczekuję podziwu ani poklasku. Sława i oklaski raczej mnie onieśmielają. Te przesadne, źle znoszę. Robię to, co kocham. Ot, cała prawda. Lubię działać i nadawać moim czynom wymiar użyteczności i pożyteczności. Tylko tyle i aż tyle, choć brzmi na wskroś patetycznie. Tak, wiem o tym. Przez całokształt swych czynów i postępowania bywałem odbierany za człowieka o niewielkiej empatii, nie liczącym się z innymi i takim, który ma inklinacje do wielkiego egoizmu. Z takim postrzeganiem mnie, nie zgadzam się kompletnie. Po prostu, znam swoją wartość i kocham się za to kim jestem i jaki jestem. Miłość i szacunek do siebie nie ma nic wspólnego z egoizmem czy brakiem szacunku dla innych. Człowiek, który kocha siebie, kocha bliźnich. Jest bardziej ludzki.

Nadmiernie nie atakuje się, nie negocjuje i jestem mocno pozytywnie nastawiony względem siebie. Zdarza mi się jednak, mimo ogromnej wiary w siebie, auto miłości, negować prawo do osobistych praw takich jak miłość, szczęście, poczucie szacunku oraz odpoczynku. Najbardziej chyba odmawiam sobie prawa do szczęścia. Z tym mam realny problem. Coś mnie hamuje. Uważam, że szczęście jest dopiero przede mną i muszę na nie zasłużyć. To zagadnienie, nad którym pracuje na terapii indywidualnej.

Czasami, choć coraz rzadziej, nakręcam się negatywnymi czynami, wydarzeniami oraz wspomnieniami. I jestem na siebie zły. Za samonakręcanie się, bo wiem, iż jet to zbędne. Kiedyś te uczucia były silniejsze. I tu znów terapia odegrała istotną rolę. Bardzo mi pomogła.

W przeszłości nierzadko miewałem skrajne konflikty wewnętrzne. Miałem gwałtowne, impulsywne wyładowania emocji, złości, rozpaczy, miłości albo poczucia winy lub krzywdy. Byłem specjalistą od kumulowania w sobie uczuć i emocji. Po takich wybuchach linczowałem siebie i byłem na siebie zły. Agresja wobec siebie, jakieś kary cieleśnie nie istniały, ale złość to najlepsze określenie. Była ona duża i długotrwała. Najczęściej tą złość wyzwalała we mnie żona, a potem daleko, daleko za żoną – praca. Mam też trudności w realizowaniu zadań, które narzucają konieczność planowania i długotrwałego, systematycznego działania w pracy (etatowej). Natomiast jeśli chodzi o realizację hobby albo tego, co bardzo lubię (blog, pisanie książek, rozwój przyszłej firmy) mogę to robić całymi miesiącami.

Dopiero zdiagnozowanie u mnie syndromu DDA i DDD rzuciło ogromne światło i dało zrozumienie, dlaczego tak postępowałem. Dziś jestem bardziej świadomy swoich niedoskonałości. Pracuję nad sobą. Mam realny pogląd na to, że proces zdrowienia będzie jeszcze jakiś czas trwał.

Szkoda, że tak późno dowiedziałem się o tym, że jestem DDA. To mnie gryzie. Ten zmarnowany czas. Zawiodłem i zraniłem niepotrzebnie, w tym czasie, wiele ważnych osób dla mnie.

Zatem jak przeczytałeś, destrukcyjne schematy osobowe są różne i rozmaicie się objawiają. U mnie się przenikają i są zmienne w czasie, o czym już wspominałem. Według mnie, gdyby te schematy objawiały się wszystkie, w całości naraz u jednej osoby, byłoby niezmiernie ciężko z tym żyć.

Przy opracowaniu tego artykułu wsparłem się książką Z. Sobolewskiej-Mellibrudy „Psychoterapia Dorosłych Dzieci Alkoholików”, którą przy okazji polecam.